معدن آزبکوه

                وقتی درمتون و نصوص مختلف به کلمه آلبوم و کلکسیون برمی خوریم معمولاً درهمان لحظات نخست مجموعه هایی دسته بندی شده از عکس ، تمبرها و یا اشیاء گوناگون درنظر ها مجسم می شود که صاحبان ذوق های مختلف با اهداف مشخص آنها را تهیه ، دسته بندی و نگهداری می کنند .

درکتاب طبیعت « که به تعبیر شاعر هر ورقش دفتری است معرفت کردگار » هم که از جمله متون معرفتی جهان آفرینش است ذات حق کلکسیونهای بسیار زیادی قرارداده و در هرکدام از آنها فواید بیشماری برای بندگانش به ودیعت گذاشته است .

اگر بخواهیم درعرصه معدن و کانیهای معدنی کشور آلبوم وکلکسیونی طبیعی به مخاطبین معرفی کنیم نگاه اهل فن و دانش فنی ناخودآگاه به سمت شهرستان طبس      می چرخد، زیرا جای جای این شهرستان پهناور سرشار از معادن متنوع است که بعضی معادن اکتشاف شده آن برای سالیان متمادی درنوع خود پاسخگوی مصرف جهان است مانند زغالسنگ معادن پروده و یا سولفات سدیم عشق آباد با ویژگی تجدید پذیرش ازمعادن بی نظیر و یا کم نظیر جهان است  . کانیهای کشف شده درشهرستان طبس از قبیل ( زغالسنگ ، باریت ، سرب و روی ، منگنز ، مس ، کربنات سدیم ، گچ ، آهن ، خاک صنعتی ، بنتونیت ، کائولن ، بوکسیت ، گرانیت ، کلسیت ، دولومیت ، سولفات سدیم ، پتاس ، گچ ، سیلیس ، سنگ ساختمانی ، لیمونیت و...) چشم هر انسان آگاه به مسائل معدنی را خیره می کند .

مع الوصف اگر بخواهیم مطابق شیوه مرسوم جهانی که موزه های معدنی شان در دل حفاریها و تونلهای تعبیه شده دراعماق زمین قرار دارد ما نیز موزه ای در سرزمین سراسر زرخیز این بزرگترین شهرستان کشور داشته باشیم ، مناسب ترین مکان آماده که زمانی کانون فعالیت وشادابی مردم سخت کوش این دیار بوده        می توان معدن آزبکوه دربخش دستگردان با ویژگی های خاص و منحصر به فردش را معرفی نمود ، معدنی که شداد مشهور تاریخ به آن توجه داشته و برای استخراج مواد معدنی آن کاوش ها و حفاریهای زیادی را انجام داده است ، آثار وبقایای آن فعالیتها اعم از میله های چاههای بسیار عمیق دردل زمین کوهستانی ، اسکلت آدمهای حفار با کلنگهای الماسه شان حکایت از آن دارد که نه تنها درقرن معاصر بلکه در روزگاران بسیار کهن این منطقه دارای پیشنه ای با برکت و قابل سرمایه گذاری بوده است ، قابل ذکراست به گفته اهالی معدن ، کلنگهای مکشوفه درکنار اسکلت حفاران شدادی از میله های چاههای موجود درمسیر کار استخراج که دارای نیش الماسی بودند بهمراه چند روغندان درکلکسیون سنگهای داخل اطاق رئیس معدن نگهداری می شده است .

بخش دستگردان که به مقدم الرضا(ع) اشتهار دارد [1] درحال حاضر با 12000 کیلومتر مربع و جمعیتی قریب به 15000 نفر دارای دو دهستان بنامهای دستگردان و کوه یخاب است ، مرکز این بخش پهناور شهر عشق آباد که به دارالولایه نیز مشهور است ودر 110 کیلومتری شمال شهر طبس قرار گرفته ، می باشد .

وقتی ازاین شهر استوار درحاشیه کویر به سمت قلب ایران [2] یعنی مضجع منور وملکوتی آقا علی بن موسی الرضا(ع) درجاده ای که به جاده مشهدالرضا(ع) معروف گردیده حرکت می کنیم بعد از پیمودن 40 کیلومتر در سمت راست به راه فرعی خاکی می رسیم که این راه فرعی ما را در 3 کیلومتری بعد از سه راهی به جایی هدایت می کند که روزگاری پویاترین کانون فعالیت زندگی پرشوروشوق شهرستان طبس درعرصه معدن بوده یعنی «معدن آزبکوه » وآنگاه که پای صحبت معمرین بازمانده ازاهالی معدن می نشینیم و آنها با شوق خاص از دوران جوانی وکارشان درمعدن سخن می گویند و با اشتیاق خاص می خواهند همه نکات ریز ودرشت آن دوران را بیان کنند و یا درمصاحبت آنها ازمعدن متروکه بازدید می کنیم ، نخست آه های افسوس وغبطه ازدل آنها برمی خیزد وبعد به وجود مخاطبین شان که ازحقایق ارزشمند پنهان و دفینه های خدادادی گهواره اسرارآمیز بشری یعنی حقایق اعماق زمین آگاه می شوند منتقل می شود واز مرتبه هم زبانی با آنها به همدلیشان می رسیم .

آری روزگاری دراین موزه معدنی یعنی آزبکوه وتونلهای درعمق 400 متری ، تعدادی از بندگان خدا توفیق پیداکرده بودند گوشه ای از برکات به ودیعت گذاشته الهی دراعماق زمین را به سطح آن آورده وازاین رهگذر اسباب اشتغال ، ارتزاق وسکنای بیش از 500 خانوار با جمعیت 3000 نفر را فراهم آورند .

معدن آزبکوه درسال 1328 پس از مطالعات اولیه توسط شرکت سهامی معادن لوت فعالیت اکتشافی خودرا پایان داده و استخراجش را به شیوه استخراج با چکش و آتشبار آغاز وادامه داد وپس از آتشباری سنگها بوسیله جرثقیل که در بالای چاه نصب شده بود به بیرون و سپس به محل سن جوری حمل می گردید .

            برق معدن که هم مصرف صنعتی داشته و هم قریب به 3000 نفر بصورت شبانه روزی و به طور رایگان از آن برخوردار بودند بوسیله موتور دیزل تامین می شد ، آب صنعتی معدن از محل تونلها و حفاری های معدن از عمق 120 متری و از حوضچه هایی که در همان عمق برای ذخیره آب ایجاد کرده بودند تامین و سپس به حوض اصلی کارخانه سنگ شویی پمپاژ می گردید ، معدن برای مصارف صنعتی دارای تعدادی استخر ذخیره آب بود که به علت رعایت کردن اصول مقاوم سازی و علیرغم عوامل انسانی و تاثیر فرسایشات طبیعی عمده بقایای آن هنوز پابرجا و قابل استفاده می باشد . آب شرب هم به وسیله تانکر سیار از فاصله 24 کیلومتری شمال غرب معدن به آب انبار ذخیره آب حمل و بعد با چهار پایه به منازل اهالی معدن حمل و توزیع می گردید، ارزاق کارگران و خانواده آنها توسط کارفرما با توزیع بن کالا تامین و بهای آن ماهانه از حقوق آنان کسر می گردید.

کارگران علاوه بر بهره مندی از آب ، برق و مسکن رایگان ، دارای لباس کار ، دستکش ، کلاه ایمنی و دیگر تجهیزات لازمه کار بودند . مسکن رایگان کارگران و دیگر عوامل اعم از کارفرما و مدیران و سرپرستان معدن در محل معدن در مکانهای نسبتاً بلندتر از سطح زمین احداث گردیده بود ، کیفیت ساختمان به این گونه بود که دیوار ها با قطر 50 الی 60 سانتیمتری از گل و سقف ها هم از خشت خام بود،البته بخشی از ساختمان ها سقف را با چوب و حصیر و اندود کاهگل             می پوشاندند و تعداد قابل توجهی از ساختمان ها که متعلق به مدیران و سرپرستان معدن بود دارای سقف آجری بود که پس از تعطیل شدن معدن و گذشت سالیان متمادی و تاثیر فرسایش عوامل طبیعی و نیز تخریب افراد سودجو برای استفاده از آجر و چوب و برخی آهن آلات محدود آن ساختمان ها ویران گردیده و اکنون بقایای دیوارهای آن پابرجاست و حکایت روزگار پر جنب و جوش منطقه را با زبان سکوت اما پر معنا برای هر رهگذر و بیننده ای حکایت    می کند .

       معدن دارای دو مجموعه چاه میباشد یک مجموعه سه تایی در قسمت شمال شرق معدن بنام چاههای منطقه شوره و یک مجموعه دو تایی در ضلع جنوبی معدن هر کدام دارای عمق متفاوت می باشند ، عمیق ترین و اصلی ترین آن در ضلع جنوبی به عمق 450متر است که در فاصله 20 متری از مدخل چاه مذکور تونلی در دامنه کوه مشرف بر آن به طول 50 متر و عرض سطحی 3 متر و ارتفاع 30/2 قرر گرفته است که در انتهای تونل مذکور چاهی تعبیه شده و راهرو  نیز پیش بینی گردیده که این راهرو از قسمت فوقانی انتهای تونل به بیرون راه پیدا می کند . در داخل چاهها تونلهای متعددی حفر گردیده که علت حفر هر کدام از آنها وجود رشته معدنی بوده که حفاران معدن با حفر و استخراج کانی های معدن تونلها و نیز دویلها که سوراخهایی از پایین به بالا بوده را ایجاد میکردند که طول بعضی از آنها  تا 80 متر ذکر می کنند .

پس از تعطیلی معدن و جمع آوری موتورها و دکلهای بالابر ، کسی نتوانسته به داخل چاهها برود و درنتیجه تمام تجهیزات (ریل ، واگن وپله های اضطراری و... ) همه دردرون چاهها و تونلهایی است که پیش بینی  می شود بخش عمده آن مملو از آب است .

مواد معدنی آن سرب وروی ، طلا و کادمیم بوده که ماده معدنی اصلی یعنی سرب درمحل سنگ کوبی می شد وسپس به محلی که سنگ جوری می نامیدند منتقل می گردید . سنگهای با عیاربالا توسط خانمهای سنگ جور جدا و الباقی بوسیله واگن به کارخانه جهت شستشو منتقل می شد ، سنگ ها توسط مردان کوبیده ، کیسه گیری و جهت حمل آماده و به بندرانزلی فرستاده می شد و از آنجا به روسیه صادر می گردید .

کارگران سنگجور مرد درسه شیفت و کارگران زن آن در دو شیفت مشغول کار بودند .

      مزد کارگردرماه 120 تومان بود ، قابل ذکراست که در آن زمان درمحیط های خارج از معدن یعنی مزارع ودامداریها کارگران با خرج شکم که یک شیوه مرسوم ودارای مصادیق متعددی بود کار می کردند ، یعنی کارگر برای صاحب کار درقبال تامین خوراک و پوشاک بدون دریافت وجهی کار می کرد .

     امکانات خدماتی رفاهی شرکت لوت درمعدن درمقایسه با سایر محیط ها به نسبت زمان از سطح بسیار عالی برخوردار بوده بدین ترتیب که اهالی معدن از آب ، برق‌ ،  پزشک ودارو ، مدرسه تا کلاس ششم آن زمان ، حمام عمومی و... برخوردار بودند ، معلمین که 12 نفر بودند علاوه برحقوق دولتی از طرف شرکت نیز حقوق دریافت میکردند و به دانش آموزان نیز البسه و کیف و کفش اهداء می گردید . کارگران توسط مهندسین خارجی آموزش های فنی می دیدند ، بطوریکه بعد از چند سال برای بسیاری از امورفنی معدن نیاز به مهندس خارجی نبود ، درمسیر راه معدن به شهر سبزوار همواره چند کارگر مشغول ترمیم چاله ها و سیل بردگی ها بودند که کامیونهای شرکت بتوانند ماده معدنی را به راحتی از طریق سبزوار وازآنجا به بندر انزلی برای حمل به روسیه انتقال دهند .

     سرانجام معدن درسال 1349 بعلت مشکلات کارگری در زمینه اختلاف بین کارگر وکارفرما دربیمه نمودن کارگران وضعیت بحرانی پیدا می کند و بعلت استرس های مستمر وارده برکارفرما وکارگران وخانواده های آنها بهداشت روانی آنها دچار آسیب می شود     بگونه ای که ادامه کار درآن محیط پرتنش امکان پذیر نمی باشد ، لذا مدیران معدن انحلال آن را اعلام می کنند و تعدادی از کارگران معدن را هم به معادنی که در شهرهای دیگر در مدیریت آنها بوده از قبیل (زنگالو دربردسکن ، مهرجو دراردکان ، قلعه زری بیرجند ، قزوین ) می فرستند و آن دسته ازکارگران که حاضر به رفتن به دیگر معادن نبودند تسویه حساب شدند و پاداش پایان خدمت نیز دریافت نمودند. مع الوصف بعد از گذشت چند سال وقتی که صاحبان معدن قصد راه اندازی مجدد آن را داشتند بعلت وجود کانی درعمق 450 متری و غلبه آب وعدم امکان استحصال آب تونلهای عمق زمین با وسایل آن زمان معدن را رها می کنند .

     قابل ذکراست اخیراً شرکت توسعه سرب وروی معادن ایران از طریق برنده شدن در مزایده سازمان صنایع ومعادن استان یزد قصد فعالیت در حوزه این معدن را دارد .

درپایان از همکاری ومساعدت تعدادی از کارکنان معدن و نیز برادر گرامی آقای خلیل نوروزی که در تهیه و تایپ جزوه حاضر همکاری وافری داشتند صمیمانه تشکر می نمایم .

ولسلیمان الریح غدو ها شهر و رواحها شهر و اسلنا له عین القطر و ...(سوره سبا آیه 12 )

صنایع دستی :

از دیرباز مردم منطقه با هنر بافندگی اعم از پارچه بافی جاجیم ، گلیم و قالی آشنا بود ه اند و بخش قابل توجهی از درآمدشان را ازاین راه بدست می آوردند ، تهیه کلیه مواد اولیه مانند پشم ، مو و نیز ریسندگی ، رنگ آمیزی و بافندگی همه درمحل انجام می گرفت . از طرف دیگر این فعالیتها باعث رونق دامپروری و بنوعی کشاورزی نیز می گردید .

ازسال 53-54 توسط افراد غیر بومی طرح ، نقشه ، مواد اولیه و نیز بافت قالی نائینی وارد منطقه شد و تحول روبه پیشرفت و مثبتی را باعث شد بطوریکه بسیاری از خانواده ها صرفاً با قالی بافی یک زندگی نسبتاً مرفهی را داشتند و کوچکترین اقبالی به مهاجرت درآنها دیده نمی شد .

اما متاسفانه سیاستگذاریهای غلط در توجه و رسیدگی به مشکلات فرا راه فرش ، روستائیان که بافنده عمده قالی بودند را مستأصل و درمانده نمود بطوریکه برخی ناخواسته جلای وطن کردند و راه مهاجرت اجباری درپیش گرفتند ودرحاشیه شهرها ساکن وبا مشکلات ومصائب بغرنجی دست بگریبان شدند.

آنچه که اکنون می تواند مردم را دراین زمینه امیدوار کند فراهم آوردن زمینه مناسب صادرات قالی ، انتقال فن آوری روز صنعت فرش و سوق د ادن بافندگان بسوی کیفی نمودن فرش دست باف وحذف واسطه ها  و فراهم کردن مواد اولیه مرغوب آن و نیز احداث کارگاههای قالی بافی است .

     درکنار دیگر صنایع دستی ، سفال گری نیز زمینه دیگری است که مسئولین می توانند بدینوسیله فرصت خوبی برای ایجاد اشتغال درصدی از مردم را فراهم آورند .

صنعت گردشگری :

اموزه دربرخی از کشورهای جهان بالاترین درآمد ملی به صنعت گردشگری و توریست تعلق دارد و در کشورما نیز حداقل یکی از ادعاهای مسئولین پرداختن به این مقوله بوده است .